Ineens, sinds een paar dagen, klinkt er getwinkel op Nienoord. Veel wandelaars vragen zich af, of ze kerstklokjes horen luiden. Gelukkig niet! Want na de kerst blijft hij luiden. Elke dag om 08, 12 en 18 uur. En als het glas geheven wordt, bij een expositie-opening of huwelijk.
De 19e eeuwse klokkestoel bovenop de borg is letterlijk een hoogtepunt, maar de klok zelf ook. De maker is Petrus Overney uit Leeuwarden, die tussen 1660 en 1711 bronsgieter was. Zowel voor Groningen als voor Friesland goot hij de klokken… Dat onlangs op de Martinitoren het Fries volkslied gespeeld werd zou hem niet gestoord hebben. Op Nienoord werd hij besteld door borgvrouwe Anna van Ewsum, die met haar echtgenoot Georg Wilhelm von Inn- und Knyphausen de renovatie van de borg voortvarend oppakte na de belegering door de soldaten van Bommen Berend in 1672. De nog aanwezige entreeportalen, de erepoort, de Schelpengrot, beeldensokkels in het park: allemaal uit die tijd. Hoe beter de klokkengieter, hoe helderder het geluid, hoe verder dat uitdroeg. Die eer kwam Overney toe, de beroemde bronsgieter. Hij goot ook de lopen van de twee sierkanonnen op Nienoord, in het Victoria and Albert Museum in London staat nog een derde exemplaar. Zo bijzonder zijn ze dus! Dat er nog twee op Nienoord staan is ook bijzonder: bijna nergens in het Noorden staan nog kanonnen op hun oude plek.
Het klokje op Nienoord klinkt als echo van een compleet klokkenspel aan de Dam. Daar lieten Anna en Georg een kapel bouwen voor het relatief jonge, snelgroeiende dorp, compleet met carillon. Wie per boot of lopend afkwam op de handel op en rond de kade, werd verrast door de luxe van live muziek in de openbare ruimte. Andere carillons zoals die van de Martini kun je zelfs apart vanaf een speeltafel bespelen, dergelijke ‘high tech’ was een typisch Nederlands verschijnsel. Maar buitenlanders zullen zich ook in Leek bij de voorgeprogrammeerde muziek hebben gevoeld alsof ze een sprookje instapten. Anna en Georg leefden in de barok, het hoogtij van het illusionisme. Daar hoorden allerlei kunstuitingen bij die je niet kon bewaren, vastpakken, meenemen. Zoals klaterende fonteinen, kleurrijk vuurwerk… en: sprankelende muziek.
Terug naar de Borg. Het peperdure klokje daar was eigenlijk ‘design’: kunst om te gebruiken. Om 08, 12 en 18 uur werd ‘ie geluid. En aangezien het klokkoord in de oude borg tot beneden in de keuken hing: waarschijnlijk om het huishouden te reguleren. Misschien om de melkers van het land te halen voor het ontbijt, de bewoners te attenderen op het noenmaal, actievelingen te informeren dat de dag sloot. De jonkvrouwen die nog op de Fraeylemaborg opgroeiden (zij zeggen: de Slochter Burcht), herinneren zich dat ’s avonds deuren en poorten sloten. De borgheer las zijn gezin, gasten en medewerkers voor uit de bijbel en sloot hiermee de dag af. Een achternicht op Epema State, mevrouw van Eysinga geboren baronesse van Harinxma thoe Slooten (1927-2015), herinnerde zich een compleet intern communicatiesysteem. Met in de werkruimtes rijen klokken en bellen, verbonden met schellekoorden in de salons. Voor de familie zelf: een gong in de gang. Bij de eerste gong kleedde je jezelf voor het aperitief, werd de gong ten tweeden male geluid dan stak je over naar de dinerzaal. Op tafel stond ook een bel, zodat vader tijdens het diner kon blijven zitten. Het personeel bekommerde zich in de keuken om de kinderen die te jong waren voor de ceremonie. Daar was het ook warmer, voegde mevrouw eraan toe. Leerde je de streektaal, boven werd Frans gesproken. Dickensiaanse tijden… wat is er in maar een paar decennia veel veranderd… of toch niet? Tegenwoordig ligt er een mobieltje naast het bord. ‘Pauperbestek’, grapt iemand.
Niet alleen bij adellijke feesten, maar ook bij uitvaarten luidde dit klokje. Nadat de jonge Bram en Anna van Panhuys in 1907 hun ouders en grootouders gelijktijdig verloren, wilden zij de klok nooit weer horen luiden. Begrijpelijk. Luc Eekhout, mijn voorganger als museumdirecteur, heeft de klok uit zijn onbruik getild nadat de laatsten overleden die zich die ramp nog herinnerden. En dankzij de goede samenwerking met de gemeente is het mechaniek onlangs hersteld, en kan iedere voorbijganger er weer van genieten. Want dankzij dat de gemeente eigenaar is van het borgcomplex, is elke ingezetene wat ons betreft een beetje borgheer/borgvrouw. Zodra u na de lockdown weer op Nienoord uw feest mag komen vieren, luiden wij handmatig de klok voor u. De klank die Anna en Georg persoonlijk kozen, die al drieënhalf eeuw klinkt. Met onze beste wensen voor een gezond en gelukkig nieuw jaar.
Geert Pruiksma
directeur Museum Nienoord
