“De schrik van Roden? Dat ben ik zelf waarschijnlijk”, lacht een voorbijganger in Roden als journalist Maarten van Gestel hem op straat vraagt of die bijnaam hem iets zegt. Ook andere Roners halen hun schouders op als ze dezelfde vraag krijgen voorgelegd. De schrik van Roden spreekt niet echt tot de verbeelding. Maar als Van Gestel zegt dat dat de bijnaam is van Jacob Luitjens, gaat er bij menigeen een belletje rinkelen. “Dat is geen beste broeder”, zegt een wat oudere Roner.
Het is het voorjaar van 2021 als de journalist van dagblad Trouw in Roden is neergestreken om meer te weten te komen over wat mensen nog weten over Luitjens. Dat de meeste mensen niet bepaald lovende woorden voor hem over hebben is niet zo heel vreemd, want wie de naam van Luitjens via online zoekmachines intoetst, ziet na een paar muisklikken al dat hij bekendstaat als oud-NSB’er. Van Gestel wil daar het zijne van weten, want klopt het allemaal wel wat er over hem gezegd wordt?
Landwacht
In zijn podcast over ‘De Schrik van Roden’ zoekt Van Gestel naar de waarheid over Luitjens, die zich in 1944 bij de Landwacht had aangesloten nadat hij eerder al had geprobeerd om bij de SS te komen. Daarvoor reisde de journalist niet alleen af naar Roden, maar dook hij ook in het Drents Archief en spitte hij oude kranten door. “Daardoor kreeg ik het beeld van een ietwat treurig figuur. Geen megaschurk, maar meer een meeloper die zich wilde bewijzen tegenover z’n NSB-vader en na de oorlog Nederland ontvluchtte”, zegt Van Gestel.
Nazi-jager
Podcastmaker Van Gestel, zelf 26 jaar, wordt getriggerd door oorlogsverhalen als hij twee jaar geleden voor de Volkskrant in het kader van 75 jaar bevrijding een serie bevrijdingsverhalen maakt over mensen die de Tweede Wereldoorlog nog hebben meegemaakt. Jack Kooistra is een van de mensen die zijn verhaal doet aan de journalist. Van Gestel is dan nog niet bezig met wat Kooistra als Nazi-jager heeft ontdekt over Luitjens, maar dat gebeurt anderhalf jaar later alsnog.
“Toen Kooistra mij liet ontvallen dat Luitjens de enige voormalige NSB’er is die voor zover hij wist nog in leven was, wilde ik er meer van weten. Temeer omdat Luitjens tijdens zijn proces in de rechtbank bij Kooistra over was gekomen als een zachtaardige man, maar blijkbaar nog steeds achter zijn denkbeelden stond. Dat vond ik wel een paradox”, legt Van Gestel uit. Wat Kooistra in al die jaren nooit was gelukt, was Luitjens te spreken krijgen. “Maar misschien lukt dat een jonge journalist wél”, zei Kooistra.
Van Roden naar Paraguay
Of dat is gelukt blijft nog even geheim, zegt Van Gestel grijnzend. Om tot een volledig verhaal te komen, ging hij onder meer met amateurhistoricus Jan Aukema door Roden, waar de plek van de voormalige villa van de familie Luitjens bezocht werd. Maar de afleveringen spitsen zich niet alleen toe op Drenthe. “Ik heb zelfs nog contact gehad met iemand van een kolonie in Paraguay waarin Luitjens heeft gezeten. Het meest bijzondere verhaal was een oud-student van Luitjens in Canada, die een beeld schetste van een rustige, kalme, lieve en intelligente man.”
Inleven
Mede door de verschillende beelden die de Trouw-journalist van Luitjens kreeg, probeert hij luisteraars in te laten leven in de situatie waarin Luitjens in de Tweede Wereldoorlog moet hebben gezeten. “Het staat buiten kijf dat het verschrikkelijk is wat Luitjens tijdens de oorlog heeft gedaan. Maar het is ook het verhaal van een jonge man die foute keuzes opeenstapelt, daarna op de vlucht slaat en daarmee zijn problemen alleen maar groter maakt.”
“We denken ook in 2021 nog erg zwart-wit over NSB’ers”, gaat Van Gestel verder. “Het ergste waar je iemand voor kunt uitmaken, is nazi of NSB’er. Kijk nu maar naar alle scheldpartijen rondom corona. Daardoor gaat ook de nuance verloren. Want wat had jij gedaan als je was opgegroeid met een vader die sterk NSB’er was, en niet van tegenspraak hield?”
Een antwoord krijgen op het leven dat Luitjens zou hebben gehad als hij niet was gevlucht, maar zijn straf in Nederland meteen na de oorlog zou hebben uitgezeten, komt er niet meer. Door te vluchten groef Luitjens zijn eigen valkuil, denkt de journalist. “Anders was hij op z’n 35e misschien wel ergens hoogleraar in ons land geweest.”
Jacob Luitjens na de Tweede Wereldoorlog
In 1982 komt Luitjens’ verblijfplaats na speurwerk aan het licht in Canada. Een uitleveringsverzoek leidt aanvankelijk tot niets, totdat de Canadese justitie acht jaar later alsnog een zaak begint als blijkt dat het land al decennialang een vrijplaats voor oorlogsmisdadigers is. Luitjens verliest in 1991 zijn Canadese nationaliteit, omdat hij bij de aanvraag gelogen had over zijn verleden.
In 1992 wordt Jacob Luitjens overgebracht naar Nederland, waar hij tot maart 1995 een gevangenisstraf van 28 maanden uitzit in Groningen. Terugkeren naar Canada mag hij daarna niet meer. Over zijn huidige verblijfplaats is niks bekend.
