Op de binnenplaats van gevangenis Norgerhaven in Veenhuizen is het rustig. Hier en daar stiefelen wat gedetineerden heen en weer, medewerkers van het groenonderhoud zijn druk bezig met het snoeien van bomen. Onder het stenen plakkaat dat afdeling D aangeeft hangen rode letters. Theater, staat er. Iets wat je misschien niet verwacht, toch is het er.
Naar binnen wandelend zie je zo’n honderd gevangenen met een kopje koffie in de hand, wachtend tot de voorstelling Gevangenis Monologen 3 begint. Een voorstelling die de heren een herkenbare spiegel voorhoudt.
Verantwoordelijkheid
“Dat is ook wel de bedoeling”, erkent regisseur Daniël Krikke. “Naast ze een hart onder de riem te steken, willen we ook de stem van gedetineerden vertegenwoordigen.” Volgens de theatermaker zouden gevangenen bijvoorbeeld meer verantwoordelijkheden willen. “Maar dan moet ze dat wel gegund worden, en dan krijg je te maken met vertrouwen et cetera. Daar willen ze over verder praten.”
Aan de hand van een waargebeurd verhaal nemen ze de gedetineerden mee in het leven van voormalig gevangene Mohamed Teeri. Als zoon van Somalische vluchtelingen heeft hij het alles behalve makkelijk. Zijn vader verlaat het gezin als Teeri heel jong is, ‘jij bent nu de man dit gezin’, krijgt hij te horen. Maar als zwarte jongen in een witte omgeving voelt hij zich niet thuis. Hij begrijpt Nederland niet, Nederland begrijpt hem niet.
‘Meer dan een nummer’
Op zijn achttiende gaat Teeri in de fout en krijgt hij een gevangenisstraf van 5,5 jaar. Ook daar krijgt hij te maken met vooroordelen. Studeren in de gevangenis? De bewaker lacht het spottend weg. Baankansen nadat je vrij komt? “Joh, neem lekker een uitkering”, aldus de bewaker. Stomp na stomp drijven Teeri tot waanzin. Het onbegrip van beide kanten vergroot en ook de gevangenisdirecteur worstelt met haar gevoel en de te volgen protocollen.
Na afloop vertellen meerdere gedetineerden dat de show behoorlijk herkenbaar was. “Bijvoorbeeld het feit dat je hier binnenkomt en je toch een beetje als een vreemdeling wordt behandeld. Men gaat er standaard vanuit dat je geen capaciteiten hebt. Pas als ze je leren kennen, zien ze dat je meer bent dan een gedetineerdennummer”, aldus gedetineerde Ulrich.
Eenzaam
“Ja, dit komt binnen”, vertelt medegevangene Rick. Hij is vooral benieuwd naar hoe mensen van buiten de gevangenis aankijken tegen gevangenismedewerkers na het zien van de voorstelling. “Ik zeg niet dat al het personeel zo is zoals in de voorstelling, maar ik zat toch wel af en toe te gniffelen.”
Een andere gedetineerde – die net als de gevangene waar dit waargebeurde verhaal op gebaseerd is ook uit Somalië komt – herkent zich helemaal in het stuk. “Het voelt soms eenzaam. Door onze achtergrond denken mensen dat je dom bent, maar wij zijn niet dom. We hebben iets fout gedaan, dus krijgen we van de rechtbank straf. En dan word je hier in de gevangenis eigenlijk nog dubbel gestraft. Daardoor voel ik mij soms eenzaam.”
Regisseur Krikke is na afloop van de eerste voorstelling blij dat de kop eraf is. Na zes weken repeteren mochten zijn acteurs voor het eerst de planken op. En dat in een niet alledaags theater. “Maar je ziet echt dat er contact is tussen gedetineerden en de makers. Er waren ook een paar momenten dat het echt muisstil was, dat was echt mooi”, blijkt hij trots terug.
‘Dramaturgische hemel’
De jonge regisseur maakte hiervoor al twee andere stukken over het gevangenisleven. “Laat ik zeggen dat ik al sinds ik dingen maak een fascinatie heb voor het gevangeniswezen. De emoties die mensen hebben: woede, spijt, verdriet, angst en agressie, dat is allemaal uitvergroot tussen de muren”, vertelt Krikke.
“En dat klinkt dan misschien een beetje gek, maar dat is als theatermaker echt de dramaturgische hemel. En de verhalen die hier gebeuren, die verzin je niet. Dat soort rauwe verhalen, daar houd ik van.”
Taalgebruik
Niet alleen voor de gedetineerden is de voorstelling herkenbaar. Ook het personeel dat meekijkt heeft genoeg aha-momenten tijdens het stuk. “Dit kwam ook bij ons binnen”, vertelt gevangenisdirecteur Marie-Anne de Groot. “De makers zeggen wel dat het vermaak is, maar het is wel vermaak met een boodschap.”
“Het zegt ook echt iets over ons, over elke deelnemer in wat wij noemen ‘ons proces’. Ik geloof heel erg dat als je de mensen echt ziet staan, dat het bijdraagt aan de re-integratie. Iedereen die vandaag keek heeft zijn eigen situatie kunnen reflecteren. Dus ik geloof dat dit verbetert en helpt”, blikt ze terug op de voorstelling.
Wat de directeur er dan voor haarzelf uithaalt? Vooral het taalgebruik van de directeur in het theaterstuk. “Ik hoorde haar beleidstaal en hoe daarop gereageerd wordt. Dat is voor mij herkenbaar. Mijn beleidstaal en de taal van gedetineerden, dat is misschien verschillend. Dus misschien moet ik soms ook andere woorden kiezen om duidelijk te maken wat ik echt bedoel”, reflecteert de gevangenisdirecteur.
De komende maanden is de Gevangenis Monologen zestig keer te zien in alle gevangenissen in Nederland. Na een korte zomerstop gaan de makers daarna met de voorstelling langs de theaters in Nederland.
